In Tanja — Dagboek van een guerrillera gebruikt filmmaker Marcel Mettelsiefen de onwerkelijke levensgang van de voormalig FARC-strijder Tanja Nijmeijer als een metafoor voor het getroebleerde land. “Ik wilde door haar ogen laten zien wat Colombia de laatste decennia heeft doorgemaakt.”
Een ogenschijnlijk doorsnee jonge vrouw, die opgroeit in het landelijke Denekamp en studeert in Groningen, wordt jaren later een kopstuk van de Colombiaanse FARC. Documentairemaker Marcel Mettelsiefen, die dit jaar een BAFTA won voor zijn in Afghanistan gedraaide televisiefilm Children of the Taliban (2022), verlegt in Tanja – Dagboek van een guerrillera zijn focus naar de onwerkelijke levensgang van Tanja Nijmeijer. Zijn film is een tamelijk rechtvaardig portret van de FARC-strijder die twintig jaar geleden, toen bleek dat ze zich bij de marxistisch-leninistische beweging had aangesloten, in veel Nederlandse media werd omschreven als terrorist. Mettelsiefen probeert dat frame af te breken en een ander beeld van Nijmeijer neer te zetten.
Zo laat hij zien hoe ze terechtkomt in Colombia en in de ban raakt van de revolutionairen. Hoe ze ziet hoe 95 procent van het land in handen is van 5 procent van de bevolking. Ook laat hij Nijmeijer zelf aan het woord. Toch is Tanja – Dagboek van een guerrillera geen lofzang op haar; Mettelsiefen laat ook zien dat de FARC buitengewoon corrupt was. Ook zet hij vraagtekens bij het dubieuze kidnapbeleid van de revolutionairen, dat de Colombiaanse samenleving ontwrichtte. Vooral fascinerend aan de film is hoe Nijmeijer gaandeweg begint te dienen als zinnebeeld voor een ontredderd land.
Vanuit zijn huis in Barcelona vertelt Mettelsiefen tijdens een videogesprek hoe hij terechtkwam bij Nijmeijer. “Mijn moeder komt uit Ecuador en mijn vader is Duits. Ik ben bicultureel. Ik wilde altijd al iets doen met Latijns-Amerika, omdat het soms lijkt alsof niemand om het continent geeft. Maar dat is per definitie een ingewikkelde aangelegenheid. In 2014 was ik voor het Duitse tijdschrift Der Spiegel in Havana waar toen de vredesbesprekingen tussen de Colombiaanse overheid en de FARC plaatshadden. Daar maakte ik voor het eerst kennis met Nijmeijer. Toen ik haar zag, dacht ik meteen: wie is zij? Wat doet ze hier?”
Van Nijmeijer is bekend dat ze nauwelijks met de media spreekt. Was het moeilijk om contact te leggen? “Absoluut. Ze had door de wijze waarop ze in de media was neergezet een traumatische relatie met de journalistiek. Ze had een grote muur om zichzelf heen gebouwd. Het was bijna onmogelijk om die muur weer af te breken.”
Niettemin deed u een poging. “Ik was buitengewoon geïnteresseerd in de vraag wat het verschil is tussen een vrijheidsstrijder en een terrorist. De katalysator hiervoor was een televisie-interview met Nijmeijer. Daarin vertelde ze dat ze zich, in tegenstelling tot wat sommige media beweerden, niet tegen haar eigen wil bij de FARC had gevoegd. En voor de mensen die dat wel dachten had ze een nijpende boodschap: ‘Ik zal jullie begroeten met kalasjnikovs en mortieren.’ Hier veranderde Nijmeijer, die door de media aanvankelijk werd geframed als een naïeve vrouw, in een revolutionair.”
U dook vervolgens ook diep in de Nederlandse televisiearchieven. “Ja, er was een Tanja die je overal in de media zag. Een Tanja die volledig losgezongen was van de werkelijke mens die ze is. Ik heb als documentairemaker niet de intentie om te oordelen, maar ik ben wel geïnteresseerd in de mens en niet in het frame. Bovenal is ze uiteindelijk niet per se bijzonder; ze is niet meer dan een van de FARC-strijders. Het verschil was dat ze Nederlands is. Ik wilde door haar ogen de ontwikkelingen die Colombia de laatste decennia heeft doorgemaakt laten zien. Maar dat is wel complex.”
Complex en toch ook weer niet. Nijmeijer vecht tegen een kleine elite die paramilitairen inhuurt om de bevolking te onderdrukken. “Dat is wat ik doe in mijn films: complexe vraagstukken terugbrengen tot een essentie. Via een emotionele verhaallijn van een sterk personage. De film draait om hoe een vrouw en een land op zoek zijn naar vrede. En hoe Nijmeijer nog steeds probeert vrede te sluiten met haar verleden. Omdat ze uiteindelijk wel op een paard heeft gewed. Ze was klaar om haar leven op te offeren. Ze is een idealist, ze wilde de armen helpen. Nu zit ze vast in Colombia en de beweging waartoe ze ooit toetrad bestaat niet meer. Maar de reden waarom de FARC jarenlang 15 duizend man in de jungle had is niet verdwenen: sociale ongelijkheid en structurele onrechtvaardigheid zijn nog steeds springlevend in Colombia.”
Uw film draait in die zin ook om een vrouw die terugblikt op haar roerige verleden. “Ze moet zichzelf na de vrede tussen de Colombiaanse overheid en de FARC opnieuw zien uit te vinden. Ze moet zien uit te vogelen waarom ze daar is. Dat is een proces dat nog steeds aan de gang is, een emotionele kater. Precies dat vind ik intrigerend, niet de vraag wat Nijmeijer op haar kerfstok heeft. Helen kost tijd, dat geldt voor een land, en dat geldt voor een mens.”
Die kerfstok, dat was waar Nederlandse media destijds wél aandacht voor hadden. “Het was natuurlijk een kolderiek verhaal. Een knappe Nederlandse in de Colombiaanse jungle met een machinegeweer in haar handen. En dan haar dagboekpassages, en de ontvoeringen door de FARC. Alleen al uit die eendimensionale media-aandacht had ik in de montage een Tanja Nijmeijer kunnen scheppen. Niettemin is het erg moeilijk om het gebruik van geweld te vergoelijken.”
Nijmeijer voelt in uw film soms aan als een reliek uit een andere tijd. Bijna als een soort dochter van Che Guevara. Alsof ze met haar idealen niet thuishoort in de huidige context. “Dat komt omdat de revolutie altijd doorspekt is met romantiek. Het was de romantiek die Nijmeijer in Colombia bracht. En toen bevond ze zich ineens in een vraagstuk dat veel complexer was dan ze ooit had kunnen vermoeden. Als je afreist naar Latijns-Amerika ga je niettemin die sociale ongelijkheid zien. Die is totaal niet te vergelijken met de situatie in Europa. En dan kom je onverhoopt tot de conclusie: hier moet iets aan gedaan worden. Omdat het anders alleen maar erger wordt. Dat is ook de reden waarom er zoveel geweld is op dat continent.”
U laat haar in de film in het Spaans, Engels en Nederlands aan het woord. Waarom? “Ik wilde achterhalen welke taal haar emotionele taal was. Zo zijn er haar dagboekpassages, die ze in het Nederlands schreef. Die spelen een belangrijke rol. Daarin is ze gepassioneerd en oprecht. Daarin stelde ze zich kwetsbaar op. Opvallend genoeg zag Tanja me tijdens onze ontmoetingen, ondanks het feit dat ik een Ecuadoriaanse moeder heb, áltijd als een westerling. Zelf sprak ze in het Spaans over ‘Wij, Colombianen’. In perfect Spaans, welteverstaan. Ik zag in die zin een soort van identiteitsstrijd. Als je goed naar haar luistert zijn er ook drie Tanja’s. Maar op een gegeven moment kwam ik er wel achter dat de wijze waarop ze Nederlands praat het meest reflecterend en zachtmoedig van aard is.”
Nijmeijer mag het land waar ze geboren werd niet in omdat er een arrestatiebevel tegen haar is uitgevaardigd. U haakt daar in uw film ook op in. “Ironisch genoeg is Tanja nu getrouwd en heeft ze een huis en een hond. Vlak bij een klein dorpje. Dat is een kleinburgerlijke levensstijl die ze 22 jaar geleden juist wilde ontvluchten. Ze geloofde dat ze nooit zo iemand zou worden. Nu leeft ze dat leven, maar dan in een ander land.”
